σύμπαν

Είναι το σύνολο των ουράνιων σωμάτων και του διαστήματος μέσα στο οποίο είναι εγκατασπαρμένα. Τα ακραία όριά τους, περισσότερο από άμεσες παρατηρήσεις απευθείας ή με όργανα, έχουν καθοριστεί με επιστημονικές υποθέσεις, που επιδίωξαν να μεταφέρουν την εμπειρία πέρα από το γνωστό διάστημα και χρόνο. Στην αρχαιότητα Σ. θεωρούνταν ό,τι ήταν ορατό από τη Γη. Τα ουράνια φαινόμενα εξετάζονταν για την απόχτηση μόνο μιας άμεσης εμπειρίας. Στους Έλληνες, με το Θαλή το Μιλήσιο, τον Πυθαγόρα, τον Ηρακλείδη τον Ποντικό και τον Αρίσταρχο τον Σάμιο (6ος, 5ος και 3ος αι. π.Χ.) ανήκει η τιμή της έναρξης των κοσμικών ερευνών, που περιλάμβαναν κυρίως τη Γη, το σχήμα της, τη σύστασή της, τη θέση της στο διάστημα. Η γεωκεντρική θεωρία του Πτολεμαίου, που τοποθετούσε τη Γη στο κέντρο του ορατού Σ., άντεξε σε κάθε κριτική και φιλοσοφική έρευνα έως τον 14o αι. Όταν όμως ο Koπέρνικος διατύπωσε την ηλιοκεντρική θεωρία, οι έρευνες του Γαλιλέου, του Κέπλερ και του Νεύτωνα επέκτειναν τα όρια του παραδοσιακού Σ. ως το πλανητικό σύστημα. Το Σ. ταυτίστηκε με το ηλιακό σύστημα και ο Ήλιος κατέλαβε το κέντρο υποκαθιστώντας τη Γη. Μια μεταγενέστερη εξέλιξη της αντίληψης περί του Σ. εκδηλώθηκε κατά το δεύτερο μισό του 18ου αι., που οδήγησε τελικά στον καθορισμό ενός Σ. άπειρα μεγάλου με αμέτρητα άστρα του τύπου του δικού μας Ήλιου. Το Σ. ταυτίστηκε με το Γαλαξία. Πολύ γρήγορα και ο Γαλαξίας εμφανίστηκε σαν μια φυσική μονάδα πολύ περιορισμένης έκτασης. Η σκέψη δεν μπορούσε να σταθεί στα όρια αυτού του ηλιακού συστήματος, αλλά και δεν μπορούσε να μην αντιληφθεί την πέρα από εδώ ύπαρξη ενός διαστήματος κενού, χωρίς φως, χωρίς ουράνια σώματα, χωρίς όρια. Ήδη πριν από δύο αιώνες, ο Καντ είχε διατυπώσει την υπόθεση ότι γαλαξίες όμοιοι με το δικό μας ήταν εκείνες οι ελλειπτικές και διάχυτες λάμψεις που ονομάστηκαν νεφελώματα, και επί της φύσης των οποίων οι αστρονόμοι δεν μπορούσαν ακόμα να έχουν ακριβή γνώση. Κατά το 1850 ο Γερμανός Αλεξάντερ φον Χούμπολτ ονόμασε «Νήσους του Σύμπαντος» τις χιλιάδες των νεφελωμάτων που ο Χέρσελ είχε ανακαλύψει στο τέλος του περασμένου αιώνα. Μόνο το 1925 ο Αμερικανός αστρονόμος Χαμπλ μπόρεσε να διαπιστώσει ότι τα εξωγαλαξιακά νεφελώματα αποτελούνται από μυριάδες αστέρων, και γι’ αυτό ο αριθμός των γαλαξιών είναι υπέρμετρα μεγάλος. Τα όρια του Σ. μετατοπίζονταν ακόμα περισσότερο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα όριά του βρίσκονται τόσο μακριά ώστε δεν είναι δυνατό να τα αντιληφθούμε με άμεση παρατήρηση. Οι πιο σύγχρονες θεωρίες, βασισμένες στη σχετικότητα, οδήγησαν στο να δεχτούμε ότι το Σ. είναι πεπερασμένο, δηλαδή περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό αστέρων, που όμως δεν είναι απεριόριστος. Μια ευθεία γραμμή περί το διάστημα θα επέστρεφε στο σημείο εκκίνησης της, αφού θα έχει διατρέξει ολόκληρο το καμπύλο διάστημα διανύοντας 500 δισεκατομμύρια έτη φωτός. Υποστηρίζεται ακόμα ότι η υπάρχουσα στο διάστημα ύλη τείνει να μεταβληθεί σε ακτινοβολίες (μεταξύ αυτών και η φωτεινή), επιφέροντας ελάττωση της μάζας. Συνέπεια αυτού θα είναι η προοδευτική απώλεια βάρους των ουράνιων σωμάτων, με αντίστοιχη ελάττωση των ελκτικών δυνάμεων και με αμοιβαία απομάκρυνση των διάφορων σωμάτων, είτε προς τα αστρικά συστήματα είτε προς τα γαλαξιακά (διαστολή του Σύμπαντος). Εξαιτίας της διαστολής του το Σ. είναι προορισμένο να εξαφανιστεί, αφού όλη του η μάζα θα μεταβληθεί σε ενέργεια. Η ενέργεια όμως αυτή δε θα μπορέσει να καταστραφεί και ίσως δημιουργήσει ένα καινούργιο χάος με πιθανή ανασύνταξη των ατόμων και έναρξη ενός άλλου νεφελωματικού κύκλου. Φαινόμενα που εξελίσσονται σε δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων ετών. Κλίμακα κοσμικού χρόνου. Ο ορισμός αυτός αναφέρεται στην ηλικία του Σύμπαντος όπως εμφανίζεται σήμερα. Η αρχή του Σύμπαντος συμπίπτει γενικά με την έναρξη της διαστολής του, σε μια εποχή που περιλαμβάνεται μεταξύ 3 και 5 δισεκατομμυρίων ετών, πιθανή χρονολογία γέννησης του δικού μας ηλιακού συστήματος και της Γης. Από μια τέτοια προϋπόθεση (ενισχυόμενη από πολλές ευνοϊκές ενδείξεις που προέρχονται από τη μελέτη των μετεωριτών, των ελάχιστα πυκνών γαλαξιακών συγκεντρώσεων, των πυκνών αστρικών συγκεντρώσεων, των διπλών αστέρων, της εξέλιξης των αστέρων, της διαστρικής ύλης, κλπ.) ερμηνείας της αρχής του Σ., προβάλλουν δυο διαφορετικές υποθέσεις, που ωστόσο δεν μπορούν να δώσουν ακόμα πλήρη και ικανοποιητική εξήγηση. Η πρώτη, η λεγόμενη θεωρία της έκρηξης, υποστηρίζει ότι η υπάρχουσα ύλη περιλαμβανόταν σε ένα περιορισμένο διάστημα (κατάσταση προαστρική υψηλής πυκνότητας), με πολύ μεγάλη θερμοκρασία και πυκνότητα. Στην ύλη αυτή πρέπει να συνέβησαν πυρηνικές διαδικασίες με συνέπεια την έκρηξη και την προοδευτική άπωση της ύλης που βρίσκεται ακόμα σε ενεργητική κατάσταση. Η δεύτερη θεωρία, που οφείλεται στους Ζορντάν και Ντιράκ, υποστηρίζει ότι το Σ. απόχτησε κίνηση από δύο μόνο νετρόνια που βρέθηκαν πολύ κοντά. Κατά τη διάρκεια της απομάκρυνσης τους η ελκτική ενέργεια ελαττώθηκε σιγά-σιγά και μια καινούρια ύλη άρχισε να σχηματίζεται σε αντίστοιχη έκταση. Διάφορα φαινόμενα ενίσχυσαν μια τέτοια υπόθεση, που οδηγεί ωστόσο σε συμπεράσματα συχνά απαράδεκτα, όπως π.χ. ότι στην παρούσα κατάσταση αποκλείεται να υπάρξουν στοιχειώδη σωμάτια αλλά ολόκληρα άστρα.

* * *

-αντος, το, ΝΜ

νεοελλ.

1. το σύνολο τών όντων, τών ουράνιων σωμάτων, καθώς και το άπειρο διάστημα όπου αυτά είναι διασκορπισμένα

2. (φιλοσ.) ο άπειρος κόσμος στην αέναη κίνηση του, το σύνολο τών υλικών συστημάτων που υπάρχουν στον χώρο και στον χρόνο

3. (αστροφ.) το σύνολο τών γαλαξιών με τους αστέρες και τη μεσοαστρική ύλη («η διαστολή τού σύμπαντος συζητείται ακόμη και σήμερα»)

4. η γήινη σφαίρα, η υδρόγειος, η οικουμένη («ταξίδεψε στα τέσσερα σημεία τού σύμπαντος»)

5. το σύνολο τών κατοίκων τής Γης, η ανθρωπότητα («το σύμπαν χαιρέτισε την ιστορική αυτή ανακάλυψη»)

6. σύνολο εννοιών, αφηρημένων ιδεών θεωρούμενων ως οργανωμένο σύστημα («το σύμπαν τών μαθηματικών»)

μσν.

στον πληθ. τὰ σύμπαντα

όλος ο κόσμος, η κτίση.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ουσιαστικοποιημένος τ. τού ουδ. τού επιθ. σύμπας].